Narcyza Żmichowska

Narcyza Żmichowska urodziła się 4 marca 1819 roku.
Pochodziła z ubogiej ziemiańskiej rodziny.Po śmierci rodziców
wychowywała się u krewnych, a potem na pensji Zuzanny Wilczyńskiej.
Następnie podjęła aukę w Instytucie Guwernantek, gdzie uczyła ją Klementyna z Tańskich
Hoffmanowa. Po uzyskaniu kwalifikacji nauczycielki, w wieku 18 lat
znalazła pracę w rodzinie hrabiego Władysława Zamojskiego jako
nauczycielka domowa. Wyjechała do Paryża  Pod kierunkiem swojego brata
Erazma podjęła gruntowne studia w paryskiej Biblioteque Nationale.
Uczęszczała także na posiedzenia naukowe Akademii Francuskiej, w czasach
gdy kobiety nie miały do niej wstępu.
Po powrocie do Polski, zupełnie zmieniona, paląca cygaro, stała się
ekstrawagancka i ekscentryczna. Doświadczenie zagraniczne, doskonała
znajomość francuskiego oraz wysokie kwalifikacje pozwoliły jej
z łatwością należć pracę. Uczyła czworo dzieci u rodziny
Stanisławowstwa Kisieleckich pod Łomżą. Zaczęła często podróżować
do Warszawy, gdzie poznała ludzi ze środowisk intelektualistów.
Zaczęła pisać do pisma „Pielgrzym” redagowanego przez Eleonorę
Ziemięcką, potem współpracowała z „Przeglądem naukowym” pod
redakcją Edwarda Dębowskiego. Wokół tego pisma skupiały się
warszawskie intelektualistki. Po śmierci brata Żmichowska nawiązała
bliskie kontakty ze środowiskiem emancypantek, tworząc grupę
Entuzjastek. Była to luźna, nieformalna grupa połączona więzami
przyjaźni i sympatii. Entuzjastki nie służyły żadnej określonej
ideologii, ich aktywność kierowała się w dwie strony –
współuczestnictwa w życiu publicznym oraz szeroko pojętej
samorealizacji. W pierwszym składzie Entuzjastek było siedem kobiet:
Kazimiera Ziemięcka, Wincenta Zabłocka, Anna Skimborowiczowa, Wiktoria
Lewińska, Kryspina Siewielińska- Stelmowska, Emilia Gosselin i ich
liderka Narcyza Żmichowska. Były to główne i najważniejsze postacie
tej grupy, do których dołączyło liczne grono młodych kobiet.
Stowarzyszenie to istniało w latach 1830 – 1850 i było pierwszą grupą
feministyczną w Polsce.
Na polu literatury Narcyza Żmichowska debiutowała u schyłku lat 30.
Była jedyną kobietą piszącą pośród Entuzjastek.
Pisała do wielu ówczesnych pism. Jej opowieści z regóły dotyczyły spraw społecznych,
a bohaterowie dążyli do swojego wcześniej wyznaczonego celu, pomimo
trudności. Żmichowska zbudowała alternatywny wobec romantyzmu model
zachowań kulturowych, nastawiony nie na działanie niepodległościowe,
ale na samorealizację potrzeb jednostki.
W 1844 roku wyjechała do Poznania, nawiązała kontakt z Towarzystwem
Demokratycznym Polskim i z Karolem Libeltem (działaczem społecznym
i publicystą, w okresie Wiosny Ludów członkiem Komitetu Narodowego
Poznania). Zaczęła współpracę o charakterze politycznym, skierowaną
przeciwko władzom zaborczym. Podjęła się tych zadań pod wpływem
niebywałego napięcia i powszechnego przekonania, że wolność jest
blisko. Niebagatelną rolę odgrywał fakt, że była kobietą, a więc
łatwiej mogła poradzić sobie z przeprawą przez kordon. Pełniła rolę
kurierki, przez co została aresztowana.
Po powrocie do Warszawy wspólnie z Julią Bąkowską (późniejszą
Baranowską) założyły pensję dla dziewcząt przy ulicy Miodowej.
Po powstaniu wyjechała do Paryża. Brała udział w kursach na Sorbonie.
Po powrocie do kraju ciężka choroba spowodowała śmierć pisarki 24 grudnia
1876 roku. Została pochowana na Powązkach w Warszawie.

Maria Grzegorzewska

Maria Grzegorzewska urodziła się 18 kwietnia 1888 roku w Wołuczy, wsi znajdującej się w powiecie rawskim, gminie Rawa Mazowiecka. Jako dziecko przeraźliwie bała się niepełnosprawnych. Kształciła się w prywatnej szkole w Warszawie, studiowała na wydziale przyrodniczym Uniwersytetu Jagielońskiego. Z powodu choroby musiała jednak przerwać  naukę. Wznowiła ją po powrocie do zdrowia co zbiegło się z wybuchem I wojny światowej. Działania wojenne zmusiły ją do kontynuowania studiów na uniwersytecie w Londynie. Swój kolejny kierunek – psychologię, ukończyła na Sorbonie. Tam też uzyskała tytuł doktora filozofii. Mimo swojego dziecięcego lęku została nauczycielką w jednej z paryskich szkół dla dzieci opóźnionych w rozwoju. W maju 1919 roku wróciła do Warszawy i rozpoczęła pracę w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Powołała kurs seminaryjny dla nauczycieli pracujących w szkołach specjalnych który w 1922 roku przekształciła w Państwowy Instytuj Pedagogiki Specjalnej. Do końca życia pełniła w nim funkcję dyrektorki.  8 lat po zakończeniu wojny otworzyła Państwowy Instytut Nauczycielski który w okresie 5 lat wykształcił 178 nauczycieli pracujących pod okiem m.in. Janusza Korczaka, Henryka Elzenberga, Jerzego Zawieyskiego czy Bogdana Suchodolskiego. Podczas okupacji i wojny pracowała nad kształceniem nauczycieli w tajnej działalności oświatowej Delegatury Rządu Londyńskiego, działała w konspiracji, udzielała pomocy Żydom, brała udział w Powstaniu Warszawskim w służbie sanitarnej. Po wojnie wróciła do problemu edukacji nauczycielskiej w 3 cyklach „Listów do młodego nauczyciela” (cele zawodu nauczyciela i społeczne znaczenie jego pracy), kierowała Instytutem Pedagogiki Specjalnej, była profesorem w Katedrze Pedagogiki Specjalnej Uniwersytetu Warszawskiego. Zmarła 7 maja 1967 roku na zawał serca.

Maria Piskorska

Maria Anna Piskorska urodziła się 5 lipca 1906 roku w Warszawie. Jej rodzicami był Ezechiel Przemysław Podgórski (inżynier i działacz niepodległościowy) oraz Witalia Anna Podgórska,
z domu Kostecka (nauczycielka, działaczka niepodległościowa i oświatowa).

Maria Piskorska była nauczycielką i członkinią Związku Nauczycielstwa Polskiego

(1925–1971). Pracowała w tajnym szkolnictwie.

Ma wybitne zasługi dla harcerstwa. Najpierw, jako podharcmistrzyni, pracowała na Wydziale Zuchów W Komendzie Warszawskiej , a od 1928 była redaktorką obozowego pisma harcerskiego «Skrzydła». Stopień harcmistrzyni uzyskała 21 stycznia 1929 roku. Współpracowała ( 1930–1932) z Wydziałem Starszoharcerskim w Komendzie Chorągwi Warszawskiej w „Gromadzie Jeżów”. Wspólnie z Tomaszem Piskorskim, swoim mężem, którego poślubiła 21 grudnia 1927 roku, opracowała wytyczne pracy starszoharcerskiej.

Po wojnie, w latach 1945 – 1948, była pierwszą hufcową żeńskiego hufca ZHP w Zabrzu, a ponadto zajmowała się redakcją audycji harcerskiej w radiu Katowice oraz wizytowaniem środowisk harcerskich Komendy Śląsko-Dąbrowskiej Chorągwi Harcerek.

Do pracy w harcerstwie wróciła w 1957 roku i do 1960 roku działała w Kręgu «Wigierskim». Była również zastępczynią hufcowej Hufca Wilanów w Warszawie (do 1961). Póżniej zawiesiła aktywność w harcerstwie, z powodu zmian politycznych w ZHP.

Maria Piskorska zapisała się też w historii, jako reaktywatorka «PET» (zrobiła to wraz z późniejszym mężem – Tomaszem Piskorskim w 1925). Sama należała do tej organizacji od młodości (podobnie, jak do «Zet» i ZPMD). W 1929 roku została wybrana w skład Wydziału Wykonawczego Związku ZPMD.

W czasie wojny zasłużyła się ochotniczym kierowaniem obroną przeciwlotniczą (wrzesień, 1939) na odcinku Mariensztat – Nowy Zjazd – Dobra. Niosła pomoc Żydom (poszukiwało ją przez to Gestapo). W ramach «Żegoty» brała udział w przerzutach broni do getta, zaś po wybuchu powstania w getcie warszawskim w jej mieszkaniu kryjówkę znaleźli Żydzi. Maria Piskorska była też organizatorką przechowywania broni.

Przystąpiła do pracy w Sekcji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą (1941). Była inspektorką RGO.

Była żołnierzem łączności w AK oraz łączniczką batalionu Wigry, zaś w czasie powstania warszawskiego działała w zgrupowaniu „Wichra” i „Jaszczura” oraz w służbie łączności Czerniaków – Sadyba.

W 1977 roku włączyła się w działalność opozycji demokratycznej.

Miała dwie córki : Annę Piskorską - Chlebowską i Katarzynę Piskorską

Zmarła 15 sierpnia 1980 roku w Warszawie. Do jej odznaczeń należą : Złota Odznaka ZNP (1974), czy Krzyż Armii Krajowej (pośmiertnie). 

Kalina Jędrusik

Kalina Jędrusik urodziła się 5 lutego 1930 roku w Gnaszynie, obecnie dzielnicy Częstochowy.  Jej ojciec, Henryk Jędrusik, był senatorem RP w latach 1938-1939. Wykształcenie aktorskie zdobyła w Państwowej Wyższej Szkole Aktorskiej w Krakowie. W 1953 roku zdobyła absolutorium i zadebiutowała na scenie Teatru Wybrzeże mieszczącego się w Gdańsku. Rok później poślubiła pisarza, Stanisława Dygata.  Występowała w m.in Teatrze Narodowym, Teatrze Polskim i Teatrze Rozmaitości. Popularność przyniosły jej duety śpiewane z Violettą Villas, występy w Kabarecie Starszych Panów a także role filmowe, np w "Lekarstwie na miłość" w reżyserii Jana Batorego czy "Lalce" Wojciecha Jerzego Hasa. Nie miała dzieci ale była ogromną wielbicielką kotów którym poświęciła się po śmierci męża. Zmarła w nocy 7 sierpnia 1991, wskutek ataku astmy na tle uczulenia na sierść kota. Została pochowana na Powązkach w grobie nr 66 przy Alei Zasłużonych.

Helena Radlińska

Helena Radlińska (z.d Rajchman) urodziła się 2 maja 1879 roku w Warszawie. Pochodziła z żydowskiej rodziny należącej do elity warszawskiej. Dorastała wśród bardzo znanych i cenionych osobistości. Dzięki niedzielnym spotkaniom organizowanym przez rodziców - Melanię Rajchman (z.d Hirszfeld) - pisarke, oraz Aleksandra Rajchmana - założyciela  i pierwszego dyrektora Filharmonii Narodowej miała okazję poznać m.in Marię Konopnicką, Henryka Sienkiewicza, Elizę Orzeszkową, Ignacego Jana Paderewskiego czy Władysława Reymonta. W 1897 roku ukończyła pensję Henryki Czarnockiej i dwuletnie tajne kursy nauczycielskie, organizowane przy tej pensji. Zdała egzamin rządowy uprawniający do nauczania w szkolnictwie prywatnym i zadebiutowała jako pisarka swoją pierwszą pracą "Kto to był Mickiewicz?" Pracowała w czytelni Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynnosći i ukończyła tajny kurs pielęgniarski. W wieku 23 poślubiła lekarza Zygmunta Radlińskiego i rozpoczęła nauczanie języka polskiego i historii na pensjach warszawskich. w 1905 roku wraz z mężem została zesłana na Syberię. Rok później udało im się jednak uciec. Była czynną działaczką wielu towarzystw i organizacji: należała do Towarzystwa Pedagogicznego, Koła Wychowawców, Związku Towarzystwa Samopomocy Społecznej,  w latach 1913-1917 współpracowała z  Centralnym Biurem Szkolnym, Polskim Związkiem Ludowym, Związkiem Chłopskim, Polskim Stronnictwem Ludowym – Wyzwolenie. Była związana z obozem Józefa Piłsudskiego, Departamentem Wojskowym NKN, Polską Organizacją Wojskową, gdzie pełniła odpowiedzialne funkcje, była członkiem Naczelnego Komitetu Narodowego. W momencie odzyskania niepodległości skończyła służbę ze stopniem porucznika. Przez krótki okres czasu pracowala w Ministerstwie Wyznać Religijnych i Oświecenia Publicznego. Głosiła teorię że przedmiotem pedagogiki społecznej jest wzajemne oddziaływanie wpływów środowiska i przekształcających środowisko sił jednostek. w 1934 roku ukazała się jej praca "Książka wsród ludzi", rok później została opublikowana "służba społeczna pielęgniarki", "Stosunek wychowawczy do środowiska społecznego. Szkice z pedagogiki społecznej" a także "Społeczne przyczyny, Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych". Podczas okupacji została poważnie ranna a wszystkie jej prace uległy spaleniu. Podczas II wojny światowej współpracowała z Armią Krajową a po jej zakończeniu przeniosła się do Łodzi by rozpocząć pracę na tamtejszym uniwersytecie. Zmarła 10 października 1954 roku tamże. Została pochowana na warszawskich Powązkach.

Wanda Szafirówna

Wanda Szafirówna była kurierką, plutonowym WP, członkinią Polskiej Organizacji Wojskowej. Poległa w 1919 roku. Żyła 20 lat. Została odznaczona pośmiertnie Krzyżem Virtuti Militari i Krzyżem POW.

Hanka Ordonówna

Hanka Ordonówna przyszła na świat w Warszawie, jako Maria Anna Pietruszyńska. Jej data urodzenia nie jest pewna - płyta nagrobna artystki, podobnie jak nekrologi, zamieszczone po jej śmierci przez rodzinę, mówią o 25 września 1902, leksykon z 1938 - "Czy wiesz kto to jest?" - (pod redakcją Stanisława Łozy) podaje datę 11 sierpnia 1904, natomiast w paszporcie konsularnym, wydanym w Teheranie w 1943 roku, widnieje data 23 września 1905. Rodzicami Ordonki (taki był jej pseudonim) był kolejarz - Władysław oraz Helena z Bieńkowskich.

Jako dziecko, Ordonówna była uczennicą szkoły baletowej przy Teatrze Wielkim
w Warszawie. W wieku 16 lat debiutowała w teatrzyku "Sfinks". Następnie, przez rok, występowała w Teatrze Wesoły Ul w Lublinie, gdzie popularność przyniosło jej wykonywanie piosenek
o tematyce żołnierskiej. Po upadku tego teatru wróciła do Warszawy i, w czerwcu 1919, ponownie występowała w Sfinksie. Od sierpnia, tego samego roku, podjęła pracę w kabarecie "Miraż".
Na początku roku 1923 grała w "Stańczyku". Dzięki protekcji poetki - Zofii Bajkowskiej - 21 lipca 1920 wystąpiła w kabarecie Qui Pro Quo. Związała się z nim później na niecałe dziesięć lat
(1922 - 1931). W roku 1924 zdobywała sceny Niemiec i Francji. W Wiedniu i Paryżu, a także
we Włoszech uzupełniała edukację wokalną.

W ukształtowaniu jej dojrzałości scenicznej niemałą rolę odegrał Fryderyk Járosy. Pod jego kierunkiem nabrała swojego niepowtarzalnego stylu i przemieniła się w artystkę dojrzałą.

W 1931 roku poślubiła hrabiego Michała Tyszkiewicza, przyjmując jego nazwisko i stając się Marią Anną Tyszkiewiczową. Mąż był autorem wielu tekstów jej piosenek. Swoją drogą okoliczności, w jakich się poznali należałoby uznać za całkiem romantyczne. Arystokrata, tajemniczy wielbiciel talentu Ordonki, podarował jej płytę oraz polski tekst hiszpańskiego tango "Uliczka w Barcelonie". Artystka wykonała je później na scenie Qui Pro Quo, zbierając burzę oklasków. Wkrótce zostali małżeństwem. Mimo, iż stała się hrabiną wciąż występowała
w kabarecie, a ponadto jeździła konno w rewii cyrkowej. Za czasów dyrekcji Juliusza Osterwy
w Teatrze Miejskim im. Słowackiego w Krakowie grała role dramatyczne. Występowała
w "Bandzie" (1932–1933), "Wielkiej Rewii" (1935–1936) i "Cyruliku Warszawskim" (1936–1937). Nagrywała dla polskich filii czołowych europejskich wytwórni płyt.

W 1937 zapadła na gruźlicę. Na szczęście, dzieki opiece lekarzy i męża, udało jej się odzyskać zdrowie. Gdy poczuła się lepiej koncertowała w Stanach Zjednoczonych. Do kraju wróciła z tamtąd w sierpniu 1939. Przez kilka dni września tamtego roku występowała w teatrzyku Tip-Top. W listopadzie została aresztowana przez gestapo, ponieważ zaprotestowała przeciw projekcjom hitlerowskiego filmu o zajęciu Warszawy. Została uwięziona na Pawiaku, z którego wyszła w lutym 1940 roku, dzięki interwencji męża, będącego obywatelem Litwy (spowinowacony z Tyszkiewiczami król Włoch Wiktor Emanuel II interweniował u Hitlera). Ordonówna wyjechała do Wilna. Jej występ w sali Teatr na Pohulance stał się manifestacją narodową. W latach 1940–1941 grała też w Lutni i w Polskim Teatrze Dramatycznym.

Gdy ZSRR dokonało aneksji Litwy, NKWD aresztowało męża artystki, za jego zaangażowanie polityczne. Hrabia został wywieziony na Łubiankę w Moskwie. W tym samym czasie władze sowieckie zaproponowały Ordonównie koncerty w Moskwie. Zgodziła się, licząc
na uratowanie męża. Jej występy przerwała wojna niemiecko–sowiecka. Próbowała z powrotem udać się do Wilna, jednakże odmówiła przyjęcia obywatelstwa ZSRR i została aresztowana za nie posiadanie przynależności państwowej. Zesłano ją do sowchozu – tuczarni świń - pod Kujbyszew nad Wołgą, gdzie trudne warunki życia spowodowały powrót choroby płuc. Uwolniono ją
w następstwie układu Sikorski-Majski. Na początku trafiła do teatru, tworzącego się w polskim ośrodku w Tocku, lecz przejęły ją losy dzieci, więc zajęła się organizowaniem pomocy dla sierot po polskich wygnańcach. Wywoziła je z ZSRR. Raziem z sierocińcem, z powodu coraz gorszego stanu zdrowia, została ewakuuowana przez Bombaj do Bejrutu. Tam też spotkała sie z mężem, który zwolniony, również dzięki traktatowi Sikorski-Majski, pracował w Poselstwie Polskim w Bejrucie. W 1948 roku, pod pseudonimem Weronika Hort, wydała książkę "Tułacze dzieci".

Hanka Ordonówna zmarła, z powodu gruźlicy, 8 września 1950 roku w Bejrucie. Została tam pochowana, a na jej grobie wyryto napis, samodzielnie przez nią wybrany:

Śp. Maria Hanna Tyszkiewiczowa

Hanka Ordonówna

Ur. 25 IX 1902

zm. 8 IX 1950

Tyś jest ucieczką moją od uciśnienia

zachowasz mię i piosenkami radosnego wybawienia uraczysz mię

Ps. XXXII. 7.

W 1990 roku jej prochy zostały sprowadzone do ojczyzny i pochowane na Powązkach, zaś jej imię nadano Szkole Podstawowej nr 209 w Warszawie.

Została zapamiętana, jako wielka artystka, przyjmowana entuzjastycznie zarówno w Polsce, jak i za granicą.